Ο Giuseppe Verdi θαύμαζε τα έργα του William Shakespeare. Είχε ομολογήσει ότι τον τοποθετούσε ακόμη ψηλότερα και από τους δικούς μας τρεις μεγάλους τραγικούς, τους οποίους επίσης εκτιμούσε και είχε καλά μελετήσει.

O εκδότης του, Giulio Ricordi, όπως και ο πατέρας του, Tito Ricordi, μορφή στον μουσικό χώρο όχι μόνον της Ιταλίας, προσπαθούσε υπομονετικά για δέκα ολόκληρα χρόνια να τον πείσει ότι μετά την Aida, που είδε το φως το 1871, όφειλε να συνθέσει μια νέα όπερα, δελεάζοντάς τον ακόμη και με τη συμμετοχή της μυθικής σοπράνο Adelina Patti, την οποία ο Verdi θεωρούσε τη λαμπρότερη τραγουδίστρια που υπήρξε ποτέ. Σκεπτόμενος διάφορα τεχνάσματα, ο Ricordi, κατέληξε στο να του προτείνει ένα λιμπρέτο βασισμένο στον Othello (ιταλικά, Otello), του Shakespeare,  γραμμένο από τον διακεκριμένο συνθέτη και λιμπρετίστα Arrigo Boito. Έτσι, τελικά, πέτυχε τον σκοπό του. Και χάρη σε αυτόν, το κοινό έλαβε ένα από τα σημαντικότερα έργα του λυρικού ρεπερτορίου, η πρεμιέρα του οποίου δόθηκε στις 5 Φεβρουαρίου 1887, στη Scala του Μιλάνου, μέσα σε κλίμα ιδιαίτερης συγκίνησης. Τρεις από τους διασημότερους τραγουδιστές κράτησαν τους πρωταγωνιστικούς ρόλους: Francesco Tamagno (Otello), Romilda Pantaleoni (Desdemona) και Victor Maurel (Iago).

Η Εθνική Λυρική Σκηνή (ΕΛΣ), επέλεξε τον Otello για τη δεύτερη φετινή της παραγωγή στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών (27-31/7), το οποίο, όπως έχουμε τονίσει και σε προηγούμενα κριτικά μας σημειώματα, κάθε χρόνο προσφέρει ολοένα και λιγότερες εκδηλώσεις που απευθύνονται στον λάτρη της κλασικής μουσικής. Αξίζει να προσθέσουμε εδώ, ότι φέτος εορτάζεται παγκοσμίως η 450^η επέτειος από τη γέννηση του Shakespeare και η επιλογή της όπερες συνέπεσε με τον εορτασμό.

Παρακολουθήσαμε τις παραστάσεις που δόθηκαν στις 29 και 30/7, με διαφορετικές διανομές. Ευθύς εξαρχής θα αναφέρουμε ότι οι εντυπώσεις που αποκομίσαμε από την παραγωγή ήταν ανάμικτες.

Οι τραγουδιστές που κράτησαν τους τρεις πρωταγωνιστικούς ρόλους κατά τις δύο διανομές υπήρξαν ικανοί και με αδιαμφισβήτητες αρετές. Ως Otello, οι Antonello Palombi (29/7) και Raymond Very (30/7)  ερμήνευσαν με ένταση, φωνητική επάρκεια και υποκριτική δεινότητα. Φρόντισαν να αποτυπώσουν στο πρόσωπό τους και ειδικότερα στην κίνηση και στο έντονο άνοιγμα των ματιών τους την τρέλα και εμμονή που καταλαμβάνουν τον δυστυχισμένο ήρωα, ο οποίος πέφτει θύμα της μοχθηρίας του Iago. Ο Very, που σημείωσε το ντεμπούτο του στον ρόλο αυτόν τον Σεπτέμβριο του 2013 στη Κοπεγχάγη, κράτησε τις φωνητικές του δυνάμεις για την τελευταία σκηνή κατά την οποίαν είχαμε την ευκαιρία να εκτιμήσουμε πλήρεις τις δυνατότητές του και την εκφραστική του ενέργεια.

Τον ρόλο της Desdemona ερμήνευσαν δύο σοπράνο με διεθνή παρουσία, οι οποίες επιστρέφουν αρκετά συχνά στη χώρα μας για εμφανίσεις. Η Celia Costea (29/7) απέδωσε τον ρόλο με δραματικότητα και φωνή γεμάτη και σκουρόχρωμη. Χρωμάτισε την ηρωίδα με έναν ιδιαίτερο δυναμισμό. Η Αλεξία Βουλγαρίδου (30/7) τραγούδησε τον ρόλο με ακόμα μεγαλύτερη αισθαντικότητα και φρόντισε για την ορθή ερμηνεία των αποχρώσεων δυναμικής φέροντας επιτυχώς στην επιφάνεια τα λεπτεπίλεπτα σημεία του Τραγουδιού της Ιτιάς (Canzone del Salice, τέταρτη πράξη) και του Ave Maria (τέταρτη πράξη). Κατά τις καταληκτικά μέτρα του Ave Maria, σεβόμενη τις οδηγίες του Verdi, πρόσφερε αιθέρια και γλυκά pianissimmi (dolcissimo, αναγράφεται στην παρτιτούρα).

Στον ρόλο του Ιάγου ακούσαμε τους Δημήτρη Πλατιανιά (29/7) και George Gagnidze (30/7). O Πλατανιάς, που αναγνωρίζεται ως ένας από τους αρτιότερους βαρύτονους παγκοσμίως και έχει τραγουδήσει πρωταγωνιστικούς ήρωες του Verdi σε μεγάλα θέατρα, απέδωσε τον ρόλο με την απαιτούμενη προσοχή στα εκφραστικά και μουσικά ζητούμενα. Εντούτοις, ήταν ο Gagnidze που φώτισε με καταλληλότερα μέσα τη σκοτεινή πλευρά του τρομακτικού ήρωα υποστηρίζοντας μια ακόμα πιο ολοκληρωμένη άποψη του ρόλου στην εξελικτική του πορεία.

Οι τενόροι Γιάννη Χριστόπουλος (29/7) και Δημήτρης Φλεμοτόμος (30/7) ερμήνευσαν τον ρόλο του Cassio με φωνητική ευελιξία και νεανική ένταση. Χαιρόμαστε να παρακολουθούμε την ποιοτική εξέλιξη του νεαρού Φλεμοτόμου, ο οποίος δουλεύει πάντα με προσοχή τη φωνή του και εξερευνά σε βάθος τον ρόλο,  που επωμίζεται κάθε φορά.

Στον ρόλο της Emilia είδαμε και ακούσαμε τις καλλίφωνες και καλλίγραμμες Ινές Ζήκου (29/7) και Αντιγόνη Παπούλκα (30/7). Εδώ δεν μπορούμε παρά  να αναφέρουμε ότι βρήκαμε άδικο να προσκαλείται στη χώρα μας η Παπούλκα, που εδώ και χρόνια ζει και θριαμβεύει στη Γερμανία  (Κρατική Όπερα της Δρέσδης) ερμηνεύοντας πρωταγωνιστικούς ρόλους, για να εμφανιστεί σε ένα τόσο μικρό ρόλο.  Ευχή μας είναι, η επόμενη φορά που θα προσκληθεί από τη Λυρική Σκηνή, να είναι για έναν μεγάλο ρόλο, αντάξιο του ταλέντου και των φωνητικών της προσόντων. Ακόμη θυμόμαστε το εξαίρετο τραγούδι της στο Ηρώδειο, με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, υπό τη διεύθυνση του Βύρωνα Φιδετζή, στο πλαίσιο πανηγυρικής συναυλίας για τον εορτασμό των πενήντα χρόνων του Φεστιβάλ Αθηνών (24/8/2005).

Τους υπόλοιπους ρόλους ερμήνευσαν με συνέπεια στο μουσικό κείμενο και αδρή υποκριτική κίνηση οι Χαράλαμπος Αλεξανδρόπουλος (Roderigo, 29 και 30/7), Πέτρος Μαγουλάς (Lodovico, 29/7), Τάσος Αποστόλου (Lodovico, 29/7), Παύλος Σαμψάκης (Montano, 29/7), Άκης Λαλούσης (Montano, 30/7), Θεόδωρος Μωραΐτης (Ένας κήρυκας, 29/7) και Παύλος Μαρόπουλος (30/7).

Η Χορωδία της ΕΛΣ (διεύθυνση χορωδίας: Αγαθάγγελος Γεωργακάτος) τραγούδησε τα μεγάλα χορωδιακά της επιστρατεύοντας μεγαλοπρέπεια και φωνητική ακρίβεια.

Η Ορχήστρα της ΕΛΣ είχε ποιοτικές στιγμές, αλλά και στιγμές που ακουγόντουσαν τονικά και ρυθμικά ανακριβείς. Ο αρχιμουσικός Μύρων Μιχαηλίδης, καίτοι έδειχνε να έχει τη διάθεση να κρατήσει την παράσταση σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο από μουσικής άποψης, βρήκαμε, ότι ούτε τους τραγουδιστές πέτυχε να στηρίξει, αφήνοντάς τους αρκετές φορές χωρίς ουσιαστική καθοδήγηση,  ούτε την ορχήστρα, της οποίας ορισμένα μέλη συχνά δεν συντονίζονταν με τα υπόλοιπα οδηγώντας σε ensembles πραγματικά πολύ χαλαρά.

Επίσης, σε πολλά σημεία της παρτιτούρας η  ορχήστρα ακουγόταν δυνατή, καλύπτοντας τους τραγουδιστές.

Ακόμα, μάταια αποζητούσαμε περισσότερα επίπεδα και διαβαθμίσεις δυναμικής και ηχοχρώματα (τα fortissimi ακούγονταν μεν δυνατά, αλλά ήταν εκφραστικά άδεια, ενώ τα pianissimi και pianississimi, όταν υπήρχαν στην ανάγνωση, στερούνταν συναισθηματικής λεπτότητας και ευγένειας). Η ενορχήστρωση του Verdi ελάχιστα φωτίστηκε και αναδείχθηκε.

Επιπλέον, θα επιθυμούσαμε περισσότερη προσοχή στα ρυθμικά σχήματα και στην ανάδειξη της καλολαξευμένης αντίστιξης (τόσο πλούσιας σε σύλληψη, ειδικά στην πρώτη πράξη, που σε σημεία προφητεύει το ύφος της επόμενης και ακροτελεύτιας όπερας του συνθέτη, που βεβαίως φέρει τον τίτλο Falstaff), στις λεπτομέρειες της αρμονίας και γενικότερα, περισσότερη ευαισθησία στην ερμηνεία: φέρνουμε σαν παράδειγμα την αδικαιολόγητα ουδέτερη συνοδεία  του περίφημου ντουέτου (Otello-Desdemona), Già nella notte densa s‘estingue ogni clamor, με το οποίο τόσο τρυφερά κλείνει ο Verdi την πρώτη πράξη της όπερας (το ποιητικό κείμενο, εκστατικά ρομαντικό, όλο έρωτα και συγκίνηση, υπογραμμίζεται με ενδείξεις piano, pianissimo και pianississimo, τα οποία σημειώνονται στην παρτιτούρα, φέροντας στο νου τον βαγκνερικό Τριστάνο, που τόσο θαύμαζε ο συνθέτης). Ωστόσο, εδώ δεν θα παραλείψουμε να ξεχωρίσουμε τη νεαρή βιολοντσελίστα Μαρίνα Κολοβού, κορυφαία Α’, που απέδωσε το σόλο της όχι μόνο με την απαιτούμενη εκφραστικότητα (con espressione, αναφέρει η παρτιτούρα), αλλά και με ιδιαίτερο νόημα. Δυστυχώς, όμως, τα άλλα τρία βιολοντσέλα, που συνόδευσαν τη σολιστική της γραμμή για έξι μέτρα, δεν ήταν τονικά σωστά, σε καμία από τις δύο βραδιές που παρακολουθήσαμε. Επίσης, και τις δύο βραδιές, κατά την είσοδο του Otello στην τέταρτη πράξη, μετά το Ave Maria της Desdemona, κάποια από τα κοντραμπάσα (τα οποία όφειλαν να παίζουν pianissimo) ακούστηκαν εκτός τόνου (ορισμένοι από τους αλλοιωμένους φθόγγους δεν ερμηνεύτηκαν σωστά), καταστρέφοντας την επιβλητική-απειλητική ατμόσφαιρα τη στιγμή που ο ήρωας αφού φιλήσει την αγαπημένη του, πρόκειται να τη δολοφονήσει.

Ακόμα, βρήκαμε υπερβολικούς και κακόγουστα γκροτέσκους τους πρόσθετους ήχους της βροντής και των κανονιών που ακούστηκαν από τα ηχεία στην αρχή των παραστάσεων. Πιστεύουμε ότι ο Verdi (κατά κοινή ομολογία, ένας από τους μεγαλύτερους Δασκάλους της μουσικής, που υπήρξαν ποτέ) περιγράφει στην παρτιτούρα του ακριβώς όσα επιθυμεί να ακούσουμε και δεν έχει ανάγκη από ηχογραφημένα εφέ. Η τόσο χαρακτηριστική του ενορχήστρωση, το αναγραφόμενο στο πρώτο μέτρο της παρτιτούρας Αllegro agitato, τα θυελλώδη fortissimi,  οι ανυπόμονες κλίμακες που ερμηνεύονται από τα πνευστά και τα έγχορδα, όπως και τα tremoli  και οι τρίλιες των κρουστών, υπεραρκούν για να αποδώσουν σε σωστό μέτρο την αίσθηση της τρομακτικής καταιγίδας.  Εξάλλου, στις πρώτες αυτές σελίδες, εκτός από τα fortissimi, ο συνθέτης έχει σημειώσει προσεκτικά τόσα piani, pianissimi και diminuendi, τα οποία οφείλουν να έρχονται σε αντίθεση με τα forte και τα οποία  εδώ ισοπεδώθηκαν βάναυσα μέσα στη στείρα ατμόσφαιρα κινηματογραφικών ηχητικών εφέ, που είχαν προστεθεί  μάλλον προς εντυπωσιασμό (τελικά, ποιών άραγε;). Λάθος.

Ο διαπρεπής σκηνογράφος Γιάννης Κόκκος, που σε αυτή την παραγωγή, όπως και στον περσινό Ιπτάμενο Ολλανδό (Richard Wagner, Ηρώδειο, 7-13/6 2013), υπέγραφε επιπλέον τη σκηνοθεσία και τα κοστούμια, έστησε μια ενδιαφέρουσα παραγωγή με σωστές αναλογίες και καθοδήγησε τους τραγουδιστές και τη χορωδία με προσοχή, ενθαρρύνοντάς τους να αισθανθούν τους ρόλους τους σε βάθος και να υπογραμμίσουν τα συναισθήματά τους με σαφείς εκφράσεις του προσώπου και του σώματος. Εντυπωσίασαν η τεράστια γεωμετρική κατασκευή του σκηνικού, «κουνημένο» από τη όρθια θέση του και έτοιμο να βυθιστεί και να καταρρεύσει (έλεγες ότι είχε προκύψει από εφιάλτη), με σκάλες και καμάρες, ο τεράστιος λέοντας και ειδικά τα μεγάλα μάτια που εμφανίζονταν να παρατηρούν μέσα από τους καθρέπτες κατά την τελευταία πράξη. Όλα τόνιζαν την πλάνη στην οποία είχε περιέλθει ο ήρωας, ήταν εύστοχα και είχαν τη δική τους σημασία στο πλαίσιο της όπερας. Τα μεγάλης ποικιλίας κοστούμια, κυρίως χρώματος, μαύρου, γκρίζου και λευκού (για τη Desdemona) ήταν με γούστο σχεδιασμένα. Οι φωτισμοί του Michael Bauer, που τα τελευταία χρόνια συνεργάζεται στενά με την Κρατική Όπερα της Βαυαρίας (Bayerische Staatsoper) ήταν καίριοι και διαμόρφωσαν κλίμα παρακολουθώντας ουσιαστικά την εξέλιξη του δράματος.