Γράφει η Χριστίνα Ν. Λαμπράκη*
Τον 19ο αιώνα όταν η Ευρώπη ήταν ακόμη το κέντρο του κόσμου (οικονομικά, πολιτικά και πολιτιστικά), διαμόρφωνε τα αρχιτεκτονικά πρότυπα, τα οποία θα υιοθετούνταν και από τον υπόλοιπο δυτικό κόσμο, με τον οποίο ερχόταν σε επαφή. Στη Γαλλία εκείνης της εποχής διαμορφώθηκαν δυο νέες τάσεις στον τομέα της αρχιτεκτονικής, οι οποίες ήταν εκ διαμέτρου αντίθετες μεταξύ τους. Από τη μια ήταν η ιστορικίζουσα τάση, η οποία είχε και τους περισσότερους οπαδούς και από την άλλη ήταν η τάση προς το «νέο».
Οι οπαδοί της ιστορικίζουσας τάσης δεν ανακάλυψαν ένα νέο στιλ ή μια νέα τεχνοτροπία, αλλά μέσω του εκλεκτικισμού, απομόνωσαν στοιχεία του παρελθόντος προκειμένου να δημιουργήσουν τα δικά τους έργα. Μελετώντας τα ιστορικά μνημεία και μετατρέποντας τη γνώση σε πράξη, προσπάθησαν να «αναστήσουν» την αίγλη του παρελθόντος, κατασκευάζοντας μνημειακά αρχιτεκτονήματα, μέσα από τα οποία επεδίωκαν να γράψουν τη δική τους ιστορία.
Από την άλλη πλευρά η νέα τάση γυρίζει την πλάτη της στο παρελθόν και αρνείται οποιαδήποτε συνομιλία μαζί του. Το ζητούμενο για τους υποστηρικτές του νέου ρεύματος είναι οι καινούριες μέθοδοι κατασκευής και ο πειραματισμός με νέα δομικά υλικά, όπως το σίδερο και το γυαλί. Οι μηχανικοί δεν νοιάζονταν για το στιλ των έργων τους, αλλά για την επίλυση των κατασκευαστικών και λειτουργικών προβλημάτων που τους παρουσιάζονταν, όπως για παράδειγμα η αντιμετώπιση του ανέμου σε ένα πύργο (π.χ. Eiffel), ή η δομοστατική συμπεριφορά των υλικών για την κατασκευή γεφυρών με μεγάλο άνοιγμα. Φιλοδοξία τους δεν ήταν να δημιουργήσουν έργα τέχνης, αλλά αποθήκες, υπόστεγα, γέφυρες και μεταφορικά μέσα. Τα έργα αυτά ήταν έξω από το πλαίσιο της αρχιτεκτονικής ιδεολογίας της εποχής τους και γι΄ αυτό θεωρούνταν κατώτερα της.
Σε μια εποχή που ο Νεοκλασικισμός ήταν το πλέον αποδεκτό ρεύμα αρχιτεκτονικής, ζει και εργάζεται στη Γαλλία ο πλέον χαρακτηριστικός εκπρόσωπος του μοντερνισμού, ο Gustave Eiffel. Οι επιλογές του συχνά αντιμετωπίστηκαν με επιφυλακτικότητα ή ακόμη και με εχθρότητα από τους συγχρόνους του, καθώς ήταν αντίθετες από την αισθητική του Παρισιού του 19ου αιώνα. Το έργο του συχνά χαρακτηρίστηκε ως η «Λυδία Λίθος» του μοντερνισμού, το οποίο μόνο οι πραγματικά μοντέρνοι άνθρωποι της συγχρονίας του μπορούσαν να κατανοήσουν και να θαυμάσουν.
Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα του έργου του είναι ο πύργος του, ο όποιος αποτελεί και το σήμα κατατεθέν της πόλης του Παρισιού. Ένα επίτευγμα της μηχανικής, το οποίο έμελλε να γίνει το πιο χαρακτηριστικό σύμβολο της Γαλλίας. Ας πάμε όμως πιο πίσω, στην εποχή που ανεγέρθηκε, ώστε να γνωρίσουμε την ιστορία πίσω από την δημιουργία του.
Το 1889 διοργανώθηκε στο Παρίσι η Διεθνής Έκθεση, σαν ανάμνηση των 100 χρόνων από τη Γαλλική Επανάσταση, αλλά και σαν σημείο αναβίωσης της πόλεως. Για την περίσταση ζητήθηκε να σχεδιαστεί ένα μνημείο που να φανερώνει τη δεξιοτεχνία στον τομέα της μηχανικής, στην Δημοκρατική πλέον Γαλλία. Από την κατασκευαστική εταιρία του Eiffel, δυο συνεργάτες του, ο Maurice Koechlin και ο Emile Nouguier, κατάρτισαν τα σχεδία για έναν μεταλλικό πύργο, ύψους περίπου 300 μέτρων. Η ιδέα ενός τέτοιου έργου ξεσήκωσε πολύ έντονες αντιδράσεις, καθώς ήταν ανήκουστο να κατασκευαστεί κάτι τέτοιο για δημόσια έκθεση εκείνη την εποχή. Η αντίδραση από κάθε κατεύθυνση ήταν τόσο έντονη, ώστε ακόμη και ο ίδιος ο Eiffel κάποια στιγμή αμφέβαλλε για το αν θα έπρεπε τελικά να φτιαχτεί αυτός ο πύργος, που δεν ήταν τίποτε άλλο, από μια γυμνή κατασκευή στο κέντρο του Παρισιού. Παρά τις αντιρρήσεις όμως, ο πύργος κατασκευάστηκε και εγκαινιάστηκε την Κυριακή 31 Μαρτίου του 1889, έπειτα από δυο χρόνια εργασιών (1887-1889). Ο πύργος ανεγέρθηκε στο σημείο που τελείωνε το Πεδίον του Άρεως (στον ίδιο άξονα), ακριβώς απέναντι από την είσοδο της Έκθεσης κι επρόκειτο να μείνει εκεί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η έκθεση. Τελικά όμως όχι απλά δεν αφαιρέθηκε ποτέ, αλλά έγινε αναπόσπαστο κομμάτι του της γαλλικής πρωτεύουσας.
Για τη δημιουργία του ο Eiffel χρησιμοποίησε όλες τις προηγούμενες γνώσεις από τις μεταλλικές κατασκευές του. Ο πύργος αυτός είναι ένα αρχιτεκτονικό δείγμα του Plein-air, καθώς είναι μια γραμμική δομή που δεν διακόπτει τη συνεχεία του χώρου, αλλά αναπτύσσει το πλέγμα της στο φως και τον αέρα. Δεν έχει μάζα, ούτε όγκο, είναι σαν ένα «ιχνογράφημα» στον ουρανό, με γραμμές πότε αραιές και λεπτές και πότε αδρές. Για την ολοκλήρωση αυτού του έργου χρειάστηκαν δυο χρόνια και δυο μήνες και απαιτήθηκε η εργασία τριακοσίων εργατών, για να συναρμολογήσουν τα 18.038 κομμάτια σφυρήλατου σιδήρου με ακρίβεια χιλιοστού και τα 2,5 εκατομμύρια πριτσίνια. Σε πρώτη φάση τα κομμάτια αυτά ενώνονταν με μια πρόχειρη σύνδεση με μπουλόνια, σχηματίζοντας νέα πιο περίπλοκα στοιχεία. Τα τελευταία συναρμολογούνταν μεταξύ τους in situ, όπου όλες οι πρόχειρες συνδέσεις αντικαθίστανται με μόνιμες θερμικές συνδέσεις, μια αρκετά καλή για την εποχή τεχνική. Για κάθε μια τέτοια σύνδεση απαιτούνταν τέσσερις εργάτες. Οι περίπου 10.000 τόνοι σιδήρου περιπλέκονται μεταξύ τους με έναν πρωτότυπο συνδυασμό δοκών στήριξης, διαπλέκοντας ένα μεταλλικό δικτυωτό σύστημα που ωθεί και ανυψώνει τον πύργο 300 περίπου μέτρα πάνω από τον αστικό ορίζοντα. Η ογκώδης κατασκευή στηρίζεται σε τέσσερις γιγαντιαίες εξέδρες, με επιφάνεια 28,33 τετραγωνικά μέτρα η κάθε μια. Από εδώ ξεκινούν τέσσερις επικλινείς ορθωτήρες, οι οποίοι στα 179,71μ. συνενώνονται. Χαρακτηριστικά είναι τα τόξα ανάμεσα στα τέσσερα ανοίγματα των πυλώνων της κατασκευής, καθένας από τους οποίους είναι προσανατολισμένος σε ένα από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα.
Υπάρχουν σε αυτήν την κατασκευή τρεις εξώστες για το κοινό, οι οποίοι είναι προσβάσιμοι με σκάλα ή με ανελκυστήρα. Στην κορυφή του πύργου υπάρχει μετεωρολογικός σταθμός και εγκαταστάσεις για ασύρματο και τηλεόραση. Επίσης ο Eiffel κατασκεύασε κι έναν ιδιωτικό χώρο, τον οποίο χρησιμοποιούσε σαν γραφείο. Το δωμάτιο αυτό ήταν εσωτερικά επενδυμένο με ξύλο και η διακόσμηση του ήταν πολύ λιτή.
Το 1889 ένα μετεωρολογικό εργαστήριο εκμεταλλεύτηκε το ύψος του πύργου για να τοποθετήσει όργανα μέτρησης κλιματικών μεγεθών. Ακόμα κατά τη διάρκεια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου οι Γάλλοι κατάφεραν μέσα από τον ραδιοσταθμό του πύργου να υποκλέψουν πληροφορίες των αντιπάλων, εισβάλλοντας στον ασύρματο επικοινωνίας τους. Σήμερα στην κορυφή του έχουν τοποθετηθεί περισσότερες από εκατό ραδιοτηλεοπτικές κεραίες, ενώ για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα το 1925 ο πύργος έφερε επάνω του εκατομμύρια λαμπιόνια, τα οποία σχημάτιζαν κατακόρυφα το όνομα της γαλλικής αυτοκινητοβιομηχανίας Citroën, για διαφημιστικό σκοπό. Σήμερα ο πύργος είναι φωτισμένος με εκατομμύρια λαμπάκια, αλλά χωρίς να διαφημίζεται κάποια εταιρία.
Αυτή η τεχνικά λειτουργική κατασκευή, της οποίας ο μόνος σκοπός ήταν να εκθειάσει τα στοιχεία της δομής της, κόστισε περίπου 1.000.000 δολάρια και στην εποχή της ήταν το ψηλότερο κτήριο όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο, αποτέλεσε το έμβλημα του εκσυγχρονισμού κι έγινε το σύμβολο του μοντέρνου Παρισιού, ενώ ταυτόχρονα χάρισε στην πόλη που το φιλοξενεί την 5η όψη, μια οπτική γωνιά που δεν υπήρχε ποτέ πριν.
Ο πύργος του Eiffel είναι ένα νέο μνημείο, του οποίου η μοναδικότητα οφείλεται στο ότι δεν έχει τίποτα το μνημειώδες, καθώς δεν μνημονεύει το παρελθόν, αλλά αντίθετα υμνεί το παρόν και προμηνύει το μέλλον. Κατέστησε αποδεκτή τη γοητεία μιας μεταλλικής κατασκευής και τη δυνατότητα να αποτελεί μνημείο κι όχι μόνο ένα τεχνικό έργο, όπως συνηθιζόταν μέχρι τότε. Η στρουκτουραλιστική ερεύνα στο πεδίο της αρχιτεκτονικής, η οποία είχε παράλληλη πορεία με την ιμπρεσιονιστική ζωγραφική, δημιούργησε έργα προσαρμοσμένα στους ρυθμούς, τις ανάγκες και τον τρόπο ζωής των μοντέρνων πόλεων. Η αρχιτεκτονική δημιουργία μέσω της μηχανικής κερδίζει έδαφος και η νίκη της επικυρώνεται με τον πύργο του Eiffel το 1889.
Ο πύργος του Eiffel αποτελεί το επιστέγασμα της αναγνώρισης της εργασίας των μηχανικών, οι οποίοι πλέον θέτουν ανοιχτά το πρόβλημα της σχέσης ανάμεσα στους αρχιτέκτονες και τους μηχανικούς του 19ου αιώνα. Είναι η εποχή όπου αυτοί οι δυο κλάδοι αρχίζουν να διαχωρίζονται, καθώς πραγματεύονται διαφορετικούς προβληματισμούς ο καθένας. Οι επιτυχίες της στατικής μηχανικής αποτελούν το θεμελιώδες γεγονός για την εμφάνιση της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, η οποία ήταν προσαρμοσμένη στα νέα δεδομένα της εποχής κι έπρεπε να δημιουργεί έργα τα οποία να μπορούν να αντέξουν στο χρόνο, όπως κι οι πόλεις που τα φιλοξενούσαν.
Μπορεί ο Le Corbusier να ήταν επιφυλακτικός απέναντι στα έργα του Eiffel και κυρίως στον πύργο και να ανέβαλε την κριτική του για όταν η πόλη θα ανοικοδομούνταν στην ίδια μεγάλη κλίμακα με τον πύργο, όμως δεν συμβαίνει το ίδιο και με εμάς. Έχοντας το πλεονέκτημα ως μεταγενέστεροι του Le Corbusier μπορούμε να αποτιμήσουμε την διαχρονική αξία του συνόλου του έργου του Eiffel, αλλά και του πύργου μεμονωμένα, καθώς αποτελεί ένα σύμβολο του μοντερνισμού και μιας πόλης στην οποία άνθρωποι συρρέουν από όλα τα μέρη της γης για να τον δουν και να το φωτογραφίσουν. Επίσης έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης και σύνηθες θέμα ζωγραφικής για τους μοντέρνους ζωγράφους, οι οποίοι τον έχουν αποδώσει με πολλούς τρόπους. Στέκει εκεί μετά από τόσα χρόνια για να τον θαυμάζουμε ακόμα και σήμερα και να μας υπενθυμίζει τη στροφή των ανθρώπων από το κλασικό και το μνημειώδες προς τα νέα και σύγχρονα τεχνολογικά μέσα.
Βιβλιογραφία
Γεωργίου Π. Λάββα, Επίτομη Ιστορία Της Αρχιτεκτονικής, εκδόσεις UNIVERSITY STUDIO PRESS, Θεσσαλονίκη 2002, ανατύπωση 2008
Reyner Banham, Θεωρία και σχεδιασμός την πρώτη μηχανική εποχή, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π. 2008, μετάφραση Ιωάννης Λιακατάς
Εκπαιδευτική ελληνική εγκυκλοπαίδεια, ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ, τόμος ΑΑ- Αριστόμαχος, εκδοτική Αθηνών
David Watkin, Ιστορία της δυτικής αρχιτεκτονικής, M.I.E.T. Αθήνα 2017, ανατύπωση Αρχιτεκτονική θεωρία από την Αναγέννηση έως σήμερα, Συλλογικό έργο, μετάφραση Πέτρος Μαρινίδης, TASCHEN / ΓΝΩΣΗ 37425
Marco Cattaneo, Jasmina Trifoni, Παγκόσμια κληρονομιά UNESCO – οι θησαυροί της τέχνης, εκδόσεις Δομική 2007
Giulio Carlo Argan, Η μοντέρνα τέχνη 1770-1970, Achille Bonito Oliva Η τέχνη στην καμπή του 21 ου αιώνα, πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2016
Δ. Καρύδης, Τα 7 βιβλία της πολεοδομίας
* Η Χριστίνα Ν. Λαμπράκη είναι πτυχιούχος του τμήματος Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών.