Η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών (ΚΟΑ) είναι η μακροβιότερη ορχήστρα της χώρας μας και εκείνη που σε καιρούς ευτυχισμένους αλλά και δύσκολους, με τις συναυλίες της φώτιζε μουσικά τη ζωή της Αθήνας, κάτι που συνεχίζει να κάνει με αμείωτη συνέπεια.
Η ιστορία της είναι λίγο έως πολύ γνωστή: μετά από διάφορα σχήματα, που αποτελούν, θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς, τις προγενέστερες μορφές της (Μαθητική Ορχήστρα του Ωδείου Αθηνών, έτος ίδρυσης 1893, η οποία το 1911 γίνεται επαγγελματική και μετονομάζεται σε Συμφωνική Ορχήστρα Αθηνών, Συμφωνική Ορχήστρα του Συλλόγου Συναυλιών, έτος ίδρυσης 1925, που αποτελεί συγχώνευση της Ορχήστρας του Ωδείου Αθηνών και της Συμφωνικής Ορχήστρας του Ελληνικού Ωδείου, και Συμφωνική Ορχήστρα του Ωδείου Αθηνών, έτος ίδρυσης 1927, που το 1943 γίνεται κρατικός οργανισμός), στις 28 Φεβρουαρίου 1943, υπό τη διεύθυνση του Μανώλη Καλομοίρη, πραγματοποιεί την πρώτη της συναυλία ως Κρατική Ορχήστρα Αθηνών.
Οι μέχρι σήμερα ένδεκα καλλιτεχνικοί της διευθυντές, ο καθένας με τον δικό του τρόπο, συνεισέφεραν στην πρόοδό της: Φιλοκτήτης Οικονομίδης (1942-1957), Θεόδωρος Βαβαγιάννης (1957-1969), Ανδρέας Παρίδης (1969-1975), Μάνος Χατζιδάκις (1976-1982), Γιάννης Ιωαννίδης (1983-1989), Αλέξανδρος Συμεωνίδης (1989-1995), Άρης Γαρουφαλής (1995-2004), Βύρων Φιδετζής (2004-2011), Βασίλης Χριστόπουλος (2011-2014), Στέφανος Τσιαλής (2014-2020) και Λουκάς Καρυτινός, ο οποίος ανέλαβε το 2020.
Στο πέρασμα του χρόνου, εκτός από τους πολλούς αξιόλογους Έλληνες μαέστρους και σολίστ, που έχουν συμπράξει με εκείνη, την έχουν τιμήσει μεγάλα ονόματα της διεθνούς μουσικής σκηνής, αρχιμουσικοί και σολίστ της κλάσης των Gennady Rozhdestvensky, Richard Bonynge, Jansug Kakhidze, Vladimir Ashkenazy, Jörg Demus, Ingrid Haebler, Mstislav Rostropovich, Heinrich Schiff, Misha Maisky, Martha Argerich, Elizabeth Leonskaja, αλλά και του νεότερου Daniil Trifonov, για να αναφέρουμε μόνο μερικά από τα πολλά μεγάλα ονόματα. Μάλιστα, αν λάβει κανείς υπόψη του την περίοδο πριν ακόμα γίνει η ορχήστρα Κρατική, ανατρέχοντας κανείς στα έντυπα προγράμματα παλαιότερων εποχών διαπιστώνει την ύπαρξη εξίσου πολλών ηχηρών προσωπικοτήτων, μεταξύ των οποίων δεσπόζει ο «δικός μας» Δημήτρης Μητρόπουλος, βασικός καθοδηγητής της τότε Ορχήστρας του Ωδείου Αθηνών, αλλά και οι Camille Saint–Saëns, Richard Strauss, Herbert von Karajan, Alfred Cortot, Arthur Rubinstein και τόσοι άλλοι. Πόσο μακρύς είναι αλήθεια ο κατάλογος.
Η τρέχουσα επετειακή καλλιτεχνική περίοδος της ΚΟΑ αποφέρει ενδιαφέροντες καρπούς και η μόνιμη έδρα της στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (ΜΜΑ) και στην αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης, της παρέχει, δίχως άλλο, την ευκαιρία να εμφανίζεται σε έναν χώρο διεθνών προδιαγραφών, με εκπληκτική ακουστική.
Στις 7/10, στο πλαίσιο συναυλίας της με τίτλο Με το βλέμμα στο μέλλον είχαμε την ευκαιρία να ακούσουμε τρεις θαυμάσιους νέους σολίστ. Ειδικότερα, η φλαουτίστα Βασιλίνα Υφαντή, με κομψό σχηματισμό φράσεων απέδωσε το Κοντσέρτο για φλάουτο και έγχορδα, QV 5:174, του Johann Joachim Quantz. Ο βιολοντσελίστας Ευριπίδης Σαμαράς, πρόσφερε μία δεξιοτεχνική και όλο ψυχή ερμηνεία του Κοντσέρτου για βιολοντσέλο και ορχήστρα αρ. 1, Op. 33, του Saint–Saëns, ενώ, τελευταίος κατά σειρά εμφάνισης, ο πιανίστας Σταμάτης Βλαχοδημήτρης (τον οποίον περιμένουμε να ακούσουμε εκ νέου, πάλι στο ΜΜΑ, στις 23/3, σε έργα μουσικής δωματίου), εξερεύνησε με φλόγα, δακτυλική ευχέρεια και ορμή το Κοντσέρτο για πιάνο αρ. 3, Op. 26, του Sergei Prokofiev. H ΚΟΑ, υπό τη διεύθυνση του Καναδού μαέστρου Charles Olivieri–Munroe, συνόδευσε με πραγματικό ενδιαφέρον τους νέους δίνοντάς τους την ευκαιρία να ξεδιπλώσουν ακέραιο το ταλέντο τους.
Στις 21/10, ακούσαμε τον διάσημο βρετανό βιολονίστα Daniel Hope σε μία ευαίσθητα εκφραστική ερμηνεία του Κοντσέρτου για βιολί και ορχήστρα αρ. 1, Op. 26, του Max Bruch. Η ΚΟΑ, υπό τη διεύθυνση του Λουκά Καρυτινού, τόσο εδώ, όσο και τα άλλα δύο έργα που σχημάτισαν το πρόγραμμα της συναυλίας, Διαδρομές για συμφωνική ορχήστρα του συνθέτη και παιδαγωγού Δημήτρη Μηνακάκη, ένα με ιδιαίτερη προσοχή και γούστο γραμμένο έργο, και Συμφωνία αρ. 5 του Piotr Ilyich Tchaikovsky, έπαιξε με συνέπεια και σφρίγος.
Στις 18/11, σε συναυλία αφιερωμένη στα 20 χρόνια από τον θάνατο του αξέχαστου συνθέτη Δημήτρη Δραγατάκη, την ΚΟΑ διηύθυνε ο Ιταλός Jacopo Sipari di Pescasseroli, που παράλληλα με τη μουσική μελέτη (σπουδές σύνθεσης, λυρικού τραγουδιού και διεύθυνσης), έχει ολοκληρώσει εκτενείς σπουδές και στα νομικά (είναι κάτοχος δύο διδακτορικών, στο Ποινικό Δίκαιο και στο Κανονικό Δίκαιο, με διατριβές εξ ολοκλήρου στα Λατινικά, από το Ποντιφικό Πανεπιστήμιο του Λατερανού). Η σύμπραξή του με την ΚΟΑ θα πρέπει να συμπεριληφθεί στις πλέον ενδιαφέρουσες των τελευταίων ετών. Στο Notturno για τέσσερις ορχήστρες, KV 286, του Wolfgang Adameus Mozart χάρισε στυλ και ρυθμική ακρίβεια, στη Συμφωνία αρ. 6 «Το Χρέος» του Δραγατάκη, μία από τις μουσικά και μορφολογικά πιο στέρεες και ενδιαφέρουσες παρτιτούρες πλήρους της ελληνικής ορχηστρικής φιλολογίας, έδωσε πνοή και ένταση φωτίζοντας τα καθηλωτικά δραματικά στοιχεία και την ισχυρή μουσική αφήγηση, ενώ, ο ίδιος και ο άρτιος πιανίστας Τίτος Γουβέλης πρόσφεραν μία εκρηκτική ανάγνωση του Κοντσέρτου αρ. 1, Op. 15, του Johannes Brahms.
Στις 2/12, σε συναυλία με τίτλο Η κλασική Βιέννη στην Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, ο χαρισματικός αρχιμουσικός, συνθέτης και πρώτος Kapellmeister της Όπερας του Freiburg, Έκτορας Ταρτανής, συνδυάζοντας γνώση με γνήσιο μουσικό ένστικτο, πρότεινε εύπλαστες, εύστοχες και ρυθμικά σφριγηλές αναγνώσεις έργων των Joseph Haydn, Συμφωνία αρ. 95, Hob, I/95, Wolfgang Amadeus Mozart, Κοντσέρτο για δύο πιάνα και ορχήστρα, KV 365, με σολίστ τους πολύ καλά προετοιμασμένους Pavel Gililov και Αγάπη Τριανταφυλλίδη, δάσκαλο και μαθήτρια, και Ludwig van Beethoven, Συμφωνία αρ. 5, Op. 67.
Στη μνήμη του αξέχαστου Ιάννη Ξενάκη (του οποίου μαθήματα-διαλέξεις είχε την σπάνια τύχη να παρακολουθήσει ο υπογράφων), με αφορμή τα εκατό χρόνια από τη γέννησή του, ήταν αφιερωμένη η συναυλία που πραγματοποιήθηκε στις 9/12. Στο τιμόνι της ΚΟΑ στάθηκε ο μαέστρος Νίκος Βασιλείου, που με συγκέντρωση, διάθεση εμβάθυνσης και απέριττη-ουσιώδη κινησιολογία, η οποία έφερνε στο νου εκείνη του αλησμόνητου κορυφαίου συνθέτη-αρχιμουσικού Pierre Boulez, οδήγησε τους πρόθυμους μουσικούς στην εξερεύνηση των εκφραστικά πλούσιων και γεμάτων ιδεών ηχητικών κόσμων τόσο του Ξενάκη (Ικέτιδες του Αισχύλου, για κουαρτέτο χάλκινων πνευστών, και Μεταστάσεις), όσο και των Edgar Varèse (Προσφορές, γαλλ. Offrandres, για υψίφωνο και ορχήστρα δωματίου, με σολίστ την Mia Mantino), Olivier Massiaen (Εξωτικά Πουλιά, γαλλ. Oiseaux exotiques, για πιάνο και μικρή ορχήστρα, με σολίστ τον αναλυτικό και ρυθμικά ακριβή Τίτο Γουβέλη) και Leo Brouwer (Κοντσέρτο του Βόλου, για κιθάρα και ορχήστρα, με σολίστ τον ευαίσθητο Κώστα Κοτσιώλη, στον οποίον είναι αφιερωμένο το έργο).
Πηγαίνοντας αρκετά πίσω στον χρόνο και στη λεγόμενη εποχή μπαρόκ του δεκάτου ογδόου αιώνα, το πολυαγαπημένο Ορατόριο Μεσσίας (Messiah), HWV 56, του George Frideric Handel, ακούστηκε στις 16/12, κατά την έναρξη της χριστουγεννιάτικης περιόδου. Καίτοι μας δυσαρέστησε η ακύρωση της εμφάνισης του γνωστού Βρετανού αρχιμουσικού, τσεμπαλίστα, οργανίστα και ειδικού στην ερμηνεία έργων της εποχής μπαρόκ Harry Bicket, που αρχικά είχε ανακοινωθεί ότι θα διηύθυνε, η αντικατάστασή του, από τον συμπατριώτη ομότεχνό του, Christian Curnyn, κρίθηκε ικανοποιητική. Ο τελευταίος οδήγησε με έμπειρη γνώση την ΚΟΑ και είχε στη διάθεσή του μία καλά σχηματισμένη σολιστική ομάδα, αποτελούμενη από τους Νίνα Κουφοχρήστου, υψίφωνο, Χρυσάνθη Σπιτάδη, μεσόφωνο, Αλέξανδρο Τσιλογιάννη, τενόρο, και Simon Robinson, βαθύφωνο, που απέδωσε τα μέρη της με αφιέρωση και εμφανή αγάπη προς το έργο. Μολονότι υπήρξαν στιγμές ζωηρής απόδοσης και προσπάθειας στην αντιμετώπιση των ποικίλων μουσικών, τεχνικών και υφολογικών απαιτήσεων της μεγάλης αυτής παρτιτούρας εκ μέρους της Χορωδίας της Ελληνικής Ραδιοφωνίας Τηλεόρασης και της Χορωδίας του Δήμου Αθηναίων, τα δύο φωνητικά σύνολα παρουσίασαν κατά τη διάρκεια αρκετών μουσικών περασμάτων, προβλήματα ρυθμικά, τονικά και συντονισμού, πρωτίστως (αλλά όχι μόνο) στα πολυφωνικά μέρη. Εντούτοις, η χαρά του να ακούει κανείς σε συναυλία το μνημειώδες αυτό έργο είναι πάντα ιδιαίτερη.
Στις 3/2, για τα 80 Χρόνια της Κρατικής, σε μία αίθουσα περίπου ασφυκτικά γεμάτη (εικόνα που, δυστυχώς, δεν παρατηρείται συχνά στις συναυλίες της ΚΟΑ), ο διάσημος Ρώσος βιολονίστας Vadim Repin, του οποίου η δισκογραφία (κυρίως για λογαριασμό της ναυαρχίδας των εταιριών, Deutsche Grammophon), έχει δικαίως κερδίσει πολλούς επαίνους, πρότεινε μία ωραία ανάγνωση του Κοντσέρτου για βιολί και ορχήστρα, Op. 15, του Tchaikovsky. Το λυρικό παίξιμο του διακεκριμένου καλλιτέχνη, η ευαισθησία στον σχηματισμό των φράσεων, ο με λεπτότητα λαξευμένος ήχος του, η άνετη τεχνική του και η επιλογή του να μείνει μακριά από οιαδήποτε στείρα επίδειξη των ζηλευτών ικανοτήτων του, είχαν προφανώς πολλά να προσφέρουν στο έργο, το οποίο έχει τόσες φορές ερμηνεύσει κατά τη διάρκεια της μακράς του σταδιοδρομίας. Οι μουσικοί της ΚΟΑ, εμφανώς γοητευμένοι από την τέχνη του, υπό τη σταθερή διεύθυνση του Καρυτινού, τον πλαισίωσαν με μία συνοδεία ποιοτική και ενδιαφέρουσα. Εκτός προγράμματος, ο Repin πρόσφερε μία επενδυμένη με την απαιτούμενη φινέτσα ανάγνωση του Carnaval de Veneza (Καρναβάλι της Βιέννη), Op. 10, του Niccolò Paganini, με την pizzicato συνοδεία των εγχόρδων της ορχήστρας.
Σημειώνουμε ότι η ίδια συναυλία άνοιξε με την Vocalise για υψίφωνο και ορχήστρα του πολυγραφότατου σύγχρονου συνθέτη Νέστωρα Ταίηλορ, της οποίας η πλατιά μελωδική γραμμή ερμηνεύτηκε με γενναιόδωρο λυρισμό και γεμάτη φωνή από τη Ρουμάνα υψίφωνο Celia Costea, γνωστή στο ευρύτερο αθηναϊκό κοινό από την τόσο γόνιμη όσο και στενή σύμπραξή με την Εθνική Λυρική Σκηνή. Η βραδιά έκλεισε με μία δυναμική ερμηνεία της Συμφωνίας αρ. 1 του Gustav Mahler, που κέρδισε τα ενθουσιώδη χειροκροτήματα του αθηναϊκού κοινού και σφραγίστηκε με τις εγκάρδιες ευχές όλων μας, η ΚΟΑ να συνεχίσει το σημαντικό της έργο με τον ίδιο ενθουσιασμό και με συνεχή διάθεση μουσικής-καλλιτεχνικής ανάπτυξης.
Τέλος, στις 15/2, ένας άλλος φημισμένος Ρώσος, ο πιανίστας και μαέστρος Mikhail Pletnev συνέπραξε ως σολίστ με την ΚΟΑ. Επέλεξε να παίξει σε ένα concert grand της Shigeru Kawai (και όχι σε ένα από τα Steinway & Sons πιάνα του Μεγάρου), το οποίο κατασκευάστηκε ειδικά για τον ίδιο και μεταφέρεται στις αίθουσες όπου εμφανίζεται. Στο πρόγραμμα, ένα από τα έργα που με μεγάλη επιτυχία παίζει εδώ και δεκαετίες: η Ραψωδία πάνω σε ένα θέμα του Paganini για πιάνο και ορχήστρα, Op. 43, του Sergei Rachmaninov, από τη γέννηση του οποίου συμπληρώνονται φέτος εκατόν πενήντα χρόνια και ογδόντα χρόνια από το θάνατό του (θυμίζουμε ότι δέκα χρόνια νωρίτερα, στις 29/3/2013, τότε για τον εορτασμό τον εβδομήντα χρόνων από το θάνατο του ίδιου συνθέτη, η ίδια ορχήστρα είχε καλέσει έναν άλλον διάσημο Ρώσο βιρτουόζο, τον Nikolai Demidenko, ο οποίος είχε παίξει το Κοντσέρτο αρ. 4, Op. 40, με αρχιμουσικό τον Βασίλη Χριστόπουλο).
Ο Pletnev, αξιοποιώντας τον σκούρων αποχρώσεων, ξεχωριστό όσο και ιδιαίτερης θέρμης ήχο του οργάνου του, που θύμιζε αρκετά τον ήχο των παλαιότερων πιάνων, πρότεινε μία ιδιωματική ερμηνεία, ενίοτε αξιοσημείωτης στοχαστικής ωριμότητας. Ο ίδιος έφερε στην επιφάνεια τις ιδιαιτερότητες και τον ξεχωριστό χαρακτήρα κάθε μίας από τις είκοσι τέσσερις παραλλαγές που συναπαρτίζουν το έργο. Στα χέρια του, οι ρυθμικές εναλλαγές, η πλούσια και συχνά πρωτοποριακή αρμονική σκέψη του συνθέτη, οι διαβαθμίσεις δυναμικής, όπως και οι πλατιές μελωδίες (υπέροχο το legato του σολίστ στην Παραλλαγή αρ. 18, andante cantabile), προέκυπταν αβίαστα, δίχως ίχνος ερμηνευτικής υπερβολής. Η ορχήστρα, υπό τον Καρυτινό, τον ακολούθησε προσεκτικά ως άξιος συνοδοιπόρος. Εκτός προγράμματος, ο πιανίστας μάς αποχαιρέτησε με μία επιβλητική μα και ζοφερή εκτέλεση του διάσημου Πρελουδίου Op. 3, αρ. 2, από τον κύκλο Morceaux de fantaisie, Op. 3, του πολύ νεαρού κατά το έτος ολοκλήρωσης του κύκλου (1892) Rachmaninov.
Στο δεύτερο μέρος ακούσαμε το Συμφωνικό Ποίημα με τίτλο, Η Ζωή ενός Ήρωα (Ein Heldenleben), Op. 40, του Richard Strauss. Πρόκειται για παρτιτούρα εντυπωσιακής πληθωρικότητας, λαμπρά ενορχηστρωμένη, που ξεχειλίζει από ευκολομνημόνευτες μελωδίες, με πολλές μουσικές αναφορές (μουσικά θέματα) από προγενέστερα συμφωνικά ποιήματα του ίδιου του μουσουργού (ο οποίος προφανώς είναι ο ήρωας του τίτλου) και εύκολα κατατάσσεται στις τεχνικά πιο απαιτητικές του συμφωνικού ρεπερτορίου. Παρ ’όλα τα τεχνικά προβλήματα της ορχήστρας, τις τονικές ανακρίβειες και ιδίως τα προβλήματα στην εξισορρόπηση των ηχητικών όγκων (ειδικά για ένα τέτοιο έργο, ακόμα περισσότερες ώρες δοκιμών, οι οποίες δεν γνωρίζουμε αν τελικά θα μπορούσαν να εξασφαλιστούν μέσα στις μέρες προετοιμασίας, θα είχαν συνδράμει σε μία πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση), η χειμαρρώδης δύναμη του αυτοβιογραφικού τούτου έργου κατάφερε να φθάσει στην επιφάνεια και αυτό χάρη στην όρεξη των μουσικών, στην άξια επαίνων εκτέλεση των εκτενών δεξιοτεχνικών μερών για το σόλο βιολί από το νέο κοντσερτίνο της ορχήστρας και εκλεκτό μουσικό, Απόλλωνα Γραμματικόπουλο, και στη προσεγμένη διεύθυνση του μαέστρου.
