Γράφει η Μαγδαληνή Καλοπανά*
Παγκόσμια πρώτη σκηνική παρουσίαση της όπερας Μάρκος Μπότσαρης του Νικολάου Μεταξά-Τζανή (1824-1907), ως κορυφαία ακαδημαϊκή και καλλιτεχνική εκδήλωση της Φιλοσοφικής Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών για την επέτειο των 200 χρόνων από την ελληνική επανάσταση, με τη στήριξη της Περιφέρειας Αττικής.
Η παράσταση δόθηκε στο Βεάκειο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, στις 7 Οκτωβρίου 2021 (8:30 μ.μ.) από τη Φιλαρμόνια Ορχήστρα Αθηνών με τη συμμετοχή της Μικτής Χορωδίας του Τμήματος Μουσικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ, υπό τη μουσική διεύθυνση του Νίκου Μαλιάρα.
Τη σκηνοθεσία έκανε ο Ισίδωρος Σιδέρης και τη σκηνογραφία ο Γιάννης Κατρανίτσας. (Η προγραμματισμένη παράσταση της 8ης.10.2021 δεν πραγματοποιήθηκε λόγω δυσμενών καιρικών συνθηκών).
Πρωταγωνίστησαν ο βαρύτονος Γιάννης Σελητσανιώτης (Μάρκος Μπότσαρης), η υψίφωνος Ελένη Καλένος (Χρυσή, σύζυγος του Μπότσαρη), ο τενόρος Σταμάτης Μπερής (Χάγκο Βασσιάρ), ο τενόρος Διονύσης Μελογιαννίδης (Κώστας Μπότσαρης), ο μπασοβαρύτονος Γιώργος Παπαδημητρίου (Οδυσσέας), η υψίφωνος Βαρβάρα Μπιζά (Σοφία) και ο Μιχάλης Καλαμπόκης (αφηγητής). Την ομάδα συμπλήρωσαν οι χορευτές Αλ. Ψυχράμης, Αλ. Κεϊβάναη, Γ. Μαμωλής, Κ. Χαραλαμπόπουλος. Τις χορογραφίες επιμελήθηκε ο Διονύσης Τσαφταρίδης, τους φωτισμούς ο Κώστας Μπλουγουράς, και video artist ήταν ο Κλεάνθης Καραπιπέρης. Τη μουσική προετοιμασία ανέλαβε ο Δ. Βεζύρογλου και βοηθός σκηνοθέτη ήταν η Ζ. Λυμπεροπούλου. Τη διδασκαλία της χορωδίας πραγματοποίησαν ο Νίκος Μαλιάρας και ο Σάββας Ρακιντζάκης.
Τη μουσικολογική έρευνα υπογράφει ο Αθανάσιος Τρικούπης. Αντλώντας επιγραμματικά από το πρόγραμμα της παράστασης, σημειώνεται ότι πρόκειται για τρίπρακτο μελόδραμα, σε ιταλικό λιμπρέτο του Ζακύνθιου ποιητή Γεωργίου Λαγουϊδάρα (1814-1865). Το λιμπρέτο αξιοποιήθηκε επίσης από τον Ζακύνθιο μουσουργό Φραγκίσκο Δομενεγίνη (1807-1874) το 1849. Ο Νικόλαος Μεταξάς- Τζανής προόριζε τη δική του μελοδραματική εκδοχή για τους επετειακούς εορτασμούς της εθνικής παλιγγενεσίας του 1854 στο Αργοστόλι, δέκα χρόνια πριν την ένωση των Επτανήσων με την υπόλοιπη Ελλάδα. Οι εκδηλώσεις ωστόσο δεν πραγματοποιήθηκαν –λόγω της έναρξης του Κριμαϊκού πολέμου (1853) και τον συνεπακόλουθο λιμό στην Κεφαλονιά (1854)– και η παρουσίαση του έργου του Νικόλαου Μεταξά-Τζανή αναβλήθηκε.
Η ελληνική θεματολογία του έργου δεν προσεγγίζεται μουσικά μέσα από φολκλοριστική αναβίωση της παράδοσης. Αντίθετα, ο Μάρκος Μπότσαρης εκφράζει στυλιστικά την εποχή του bel canto. Το θεματικό υλικό παρουσιάζεται ανά ομάδες μελωδιών, εν είδει σουίτας. Η άρια του Μπότσαρη στο τέλος της πρώτης πράξης ανακαλεί συγκινησιακά μνήμες του «Εθνικού Ύμνου», ενώ το τελικό χορωδιακό φέρει απόηχο από τα εγκώμια του επιταφίου.
Στην παράσταση συμπεριλήφθηκαν αποσπάσματα από τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» και άλλα ποιήματα του Δ. Σολωμού, τον «Θούριο» του Ρήγα Φεραίου και την «Ωδή στον Μάρκο Μπότσαρη» του Αμερικανού Φιλέλληνα ποιητή Fitz-Greene Halleck. Ποιητικά αποσπάσματα από κοινού με το εισαγωγικό χορωδιακό και την ευρηματική σκηνοθεσία, αναστήλωσαν με εκπληκτικό τρόπο την ελλείπουσα, Γ΄ και τελευταία πράξη του μελοδράματος.
Εμφανής η εμπειρία του Νικολάου Μεταξά-Τζανή στη γραφή για μπάντα (πιθανότερος συνθέτης του διαδεδομένου εμβατηρίου «Μη φοβείσθε Γραικοί»). Τα πνευστά χρησιμοποιούνται με ποικιλία και ευελιξία, ως ραχοκοκαλιά της ενορχήστρωσης, καθώς και σε προβεβλημένα περάσματα (χαρακτηριστικά μοτίβα και γέφυρες των μουσικών ενοτήτων). Τα έγχορδα έχουν κυρίως ηχοχρωματικό ρόλο, γεμίζοντας τον ορχηστρικό όγκο.
Συνολικά, ένα ιδιαίτερα ευτυχές εγχείρημα-πρόκληση σε όλα τα επίπεδα, και κυρίως το μουσικό. Η χρονοβόρα έρευνα, μελέτη και αποκατάσταση του μουσικού κειμένου δεν αποτέλεσε μόνο τη βάση για μιας ιστορικής σημασίας εκτέλεση, του πρώτου ολοκληρωμένου μελοδράματος Έλληνα συνθέτη βασισμένο στην ελληνική επανάσταση. Αποτέλεσε κυρίως μια λαμπρή ψηφίδα στη διαμόρφωση ενός ελληνικού ρεπερτορίου υψηλής μουσικής ψυχαγωγίας.
* Η Μαγδαληνή Καλοπανά είναι Διδάκτωρ Μουσικολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, εκπαιδευτικός και οργανίστα.