Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα η αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος μουσικολόγων και ερμηνευτών γύρω από την Παλαιά Μουσική γνώρισε εξαιρετική άνθηση, με αποτέλεσμα την εκ νέου ανακάλυψη παλαιών προτύπων, τα οποία αναδείχθηκαν και πάλι ως πηγή προοπτικών και συγκινήσεων. Η Παλαιά Μουσική, ακόμη και εκτός πλαισίων αυστηρά “αυθεντικών” ερμηνειών, ενέπνευσε και επηρέασε τους νεότερους συνθέτες και ερμηνευτές, οι οποίοι την απέδωσαν με μία φρέσκια πνοή και όραμα.
Στις 28/3 το Τμήμα Μουσικών Σπουδών (ΤΜΣ) του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) παρουσίασε μία συναυλία, η οποία ήταν αφιερωμένη ακριβώς στην Παλαιά Μουσική. Η συναυλία έλαβε χώρα στον εσωτερικό χώρο του Καθεδρικού Καθολικού Ναού του Αγίου Παύλου Πειραιά. Πρόκειται για έναν ναό, του οποίου η κατασκευή ανάγεται στο 1893 και που σήμερα φιλοξενεί κατά διαστήματα ποιοτικές αντίστοιχες συναυλίες, τις οποίες ευνοεί η ύπαρξη του εκκλησιαστικού του οργάνου.
Στο πρώτο μέρος της συναυλίας λοιπόν το κοινό είχε τη σχετικά σπάνια ευκαιρία να ακούσει τον ιδιαίτερο ήχο ενός φυσικού εκκλησιαστικού οργάνου (σε αντιδιαστολή με τα ψηφιακά ηλεκτρονικά εκκλησιαστικά όργανα). Το εκκλησιαστικό όργανο είναι συνυφασμένο με τις θρησκευτικές τελετουργίες μη ορθόδοξων χριστιανικών δογμάτων, όπως οι Καθολικοί και οι Προτεστάντες, και για αυτόν τον λόγο συνδέεται στην αντίληψη ορισμένων με τον δυτικοευρωπαϊκό χώρο. Ωστόσο, οι καταβολές του βρίσκονται στην ελληνιστική και ρωμαϊκή αρχαιότητα. Η ιστορία του ξεκινάει από το παλαιότερο πληκτροφόρο όργανο (την ύδραυλιν του 3ου αιώνα π.Χ.), το οποίο χρησιμοποιήθηκε στη συνέχεια και στο Βυζάντιο. Μάλιστα, πέρασε στη Δύση κατά τον 8ο και 9ο αιώνα μ.Χ., με πρώτον τον βυζαντινό αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ε΄ να δωρίζει ένα όργανο στον αυτοκράτορα των Φράγκων Πιπίνο. Μετά συνέχισε την ένδοξη πορεία του στη Δύση, έχοντας όμως μεταβληθεί από ένα κατεξοχήν κοσμικό όργανο της ελληνιστικής και βυζαντινής κληρονομιάς σε ένα εκκλησιαστικό όργανο της Δύσης. Ο όρος “εκκλησιαστικό” λοιπόν δεν αποδίδει το σύνολο της πορείας και της ιδιοσυγκρασίας του, όπως το αποδίδει ίσως ο –επίσης σε χρήση– όρος “πολύαυλο όργανο”. Ο Ναός του Αγίου Παύλου διαθέτει όργανο ποζιτίφ 7 ρετζίστρων.
Στο πρόγραμμα του πρώτου μέρους παρουσιάστηκε τμήμα της συλλογής Laudi Duecentesche του συνθέτη, αρχιμουσικού και οργανίστα ελληνικής καταγωγής Marco Sofianopulo (1952-2014), με σύγχρονες επεξεργασίες μεσαιωνικών laudi, για φωνή και πολύαυλο όργανο. Πιο συγκεκριμένα εκτελέστηκαν επεξεργασίες των εξής laudi: “Lamentomi et sospiro”, “Fa’mi cantar l’amor di la beata”, “O divina virgo, flore”, “Ben è crudele e spïetoso”, “De la crudele morte de Cristo”, “Laudate la resurrezione”, “Stomme allegro e lazioso”, “Chi vol lo mondo desprezzare”, “Amor dolze senza pare”, “Salutiam divotamente”, “Sia laudato san Francisco”.
Τα laudi αυτής της κατηγορίας είναι μονοφωνικά και αποτελούν το κύριο είδος μη λειτουργικού θρησκευτικού τραγουδιού, αλλά και γενικότερα λαϊκού τραγουδιού στην Ιταλία του ύστερου Μεσαίωνα. Αποτελούσαν χαρακτηριστικό μέρος της θρησκευτικής αστικής ζωής. Τα laudi που ακούστηκαν στη συγκεκριμένη συναυλία ανήκουν στα υμνολόγια της Φλωρεντίας (αρχές 14ου αιώνα) και της Κορτόνα (τέλη 13ου αιώνα), στα οποία σώζεται και η μουσική για ολόκληρα τα laudi.
Οι επεξεργασίες του Sofianopulo απέκτησαν υπόσταση μέσα από τις εξαιρετικές ερμηνείες που έδωσαν η υψίφωνος Marina Rechkalova και η μουσικολόγος, καθηγήτρια του ΤΜΣ ΕΚΠΑ και οργανίστα Μαγδαληνή Καλοπανά. Οι επιλογές ρετζίστρων από την Μαγδαληνή Καλοπανά, η οποία ανήκει στους λίγους πραγματικά γνώστες του οργάνου στην Ελλάδα, διδάσκοντας και αντίστοιχο μάθημα στο ΤΜΣ ΕΚΠΑ, ήταν διακριτικές, καλόγουστες και κολάκευαν απόλυτα τις φωνές και την ατμόσφαιρα των έργων. Δεν έλειψαν και περιπτώσεις, κατά τις οποίες έγιναν εντυπωσιακά αισθητές διαφοροποιήσεις στο χρώμα του οργάνου ακόμα και εντός του ίδιου έργου, όπως στο “Amor dolze senza pare”: η σταδιακή εισαγωγή νέων ηχοχρωματικών στοιχείων ανά φωνή εξυπηρέτησε την υπογράμμιση βασικών δομικών χαρακτηριστικών, την διαφοροποίηση κατά τις επαναλήψεις για διατήρηση του ενδιαφέροντος και την πορεία προς μία μεγαλοπρεπή κατάληξη. Η υψίφωνος Marina Rechkalova επέδειξε τις υψηλές δεξιότητές της, ερμηνεύοντας με γεμάτη/ πλούσια φωνή και πλάθοντας τις μελωδικές γραμμές με φυσικότητα, λυρισμό και συνεκτικότητα. Οι ερμηνεύτριες συνεργάστηκαν πολύ καλά, επιτυγχάνοντας ένα όμορφο και εκφραστικό αποτέλεσμα, με ανεπιτήδευτο φραζάρισμα και μελωδισμό, αλλά και συμβάλλοντας από κοινού στη διαμόρφωση μιας βαθιά κατανυκτικής ατμόσφαιρας. Το πρώτο μέρος έκλεισε εξυμνητικά με το “Sia laudato San Francisco” πάλι με χαρακτηριστική χρήση των ηχοχρωμάτων του οργάνου, ως ανταπόκριση και στην ποιητική του κειμένου. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα συγκεκριμένα σπάνια έργα συμπεριλαμβάνονται σε ηχογράφηση του 2021 με συντελεστές την ίδια οργανίστα (Μαγδαληνή Καλοπανά) και την εξειδικευμένη στην παλαιά μουσική υψίφωνο Γεωργία Μπαλαμπίνη, με υλικό παρεχόμενο από τον κορυφαίο μουσικογράφο, μουσικό ερευνητή και μουσικοκριτικό Θωμά Ταμβάκο.
Η συναυλία συνεχίστηκε με ρεπερτόριο από την εποχή του Μπαρόκ. Επιλέχθηκαν αγαπημένα και ιδιαίτερα έργα φωνητικής μουσικής (άριες, τραγούδια, μαδριγάλια), τα οποία ερμηνεύθηκαν από το σύνολο Μπαρόκ Μουσικής του ΤΜΣ ΕΚΠΑ “Musica Poetica”, που αποτελείται από φοιτητές του τμήματος, υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση του καθηγητή του ΤΜΣ ΕΚΠΑ Αναστάσιου Χαψούλα. Πιο συγκεκριμένα συμμετείχαν οι: Έλενα Ορφανίδη (υψίφωνος), Βανέσα Σελεβίστα (1ο βιολί), Θεοφάνης Βάσσος (2ο βιολί), Μαρίζα Τζάκου (βιολοντσέλο), Αναστάσιος Χαψούλας (κλασική κιθάρα).
Ακούστηκαν τα έργα: “When I am laid in earth”, από την όπερα Dido and Aeneas, του Henry Purcell (1659-1695)· “Quando voglio”, από την όπερα Giulio Cesare in Egitto, του Antonio Sartorio (1630-1680)· “Lamento della Ninfa”, από το 8ο Βιβλίο των Madrigal, του Claudio Monteverdi (1567-1643)· “If love’s a sweet passion”, από την όπερα The Fairy Queen του Henry Purcell· “Cum dederit”, από το έργο Nisi Dominus (Psalm 126) του Antonio Vivaldi (1678-1741)· “Se l’ aura spira”, από το Primo libro d’arie musicali per cantarsi του Girolamo Frescobaldi (1583-1643)· “Lasciatemi morire”, από τη μη σωζόμενη στο σύνολό της όπερα L’Arianna, του Claudio Monteverdi· και το πολύ αγαπημένο “Lascia ch’ io pianga”, από την όπερα Rinaldo του Georg Friedrich Händel (1685-1759).
Τα περισσότερα μέλη του συνόλου “Musica Poetica”, ως φοιτητές, μπορεί να μην διέθεταν την εμπειρία των υπόλοιπων συμμετεχόντων αυτής της συναυλίας, αλλά ήταν οπλισμένα με εκείνη την απαραίτητη καλλιτεχνική ανησυχία, τη γνώση και το μεράκι για αυτού του είδους τη μουσική, που τους έχει εμφυσήσει το έτερο μέλος του συνόλου: ο καθηγητής τους Αναστάσιος Χαψούλας! Οι συντελεστές, περιπλανώμενοι πάνω σε ένα “συνεχές”, αναζήτησαν τα όρια και τις ισορροπίες μεταξύ ορθών παλαιών και σύγχρονων πρακτικών εκτέλεσης. Γενικά, επιδιώχθηκε μία ποιοτική ερμηνεία με την ανάδειξη της διαπλοκής και ανάδυσης των διαφορετικών γραμμών των οργάνων. Τα όργανα, πέραν των υπόλοιπων καθηκόντων τους, εκπλήρωσαν διάφορους ρόλους και κάλυψαν διαφορετικές ανάγκες της μουσικής: για παράδειγμα τα βιολιά ανέλαβαν ενίοτε φωνητικές γραμμές· μέσα από τη συμβολή μιας κιθάρας (με χαρακτήρα!) εκπληρώθηκε και ο ρόλος του οργάνου basso continuo και η ρυθμική συνοδεία κ.λπ. Η υψίφωνος με την ερμηνεία της άφησε τις δυνατότητές της να φανούν και πέτυχε να προσδώσει στοιχεία ατμοσφαιρικότητας, με μία δόση αξιοπρέπειας και κομψότητας, που απαιτούσαν η ιερότητα του χώρου και το ρεπερτόριο. Τα έργα που επιλέχθηκαν έδωσαν στο ακροατήριο την ευκαιρία να έρθει σε επαφή με την ποιητική της Μπαρόκ μουσικής, τα αρχέτυπα και τα συναισθηματικά πρότυπά της, αλλά και την ιδιαίτερη σε κάθε φάση της αρμονική της γλώσσα.
Οι ερμηνευτές επικροτήθηκαν με μεγάλη θέρμη από το κοινό τους στο τέλος του κάθε μέρους, αλλά και στο τέλος της συναυλίας συνολικά.
Η αναμενόμενη ηχώ του συγκεκριμένου χώρου από τη μία έδωσε επιπλέον ενίσχυση και πλούτο στον ήχο των εκτελεστών, αλλά από την άλλη κατέστησε δύσκολη, όπως πάντα σε τέτοιες περιπτώσεις, τη σαφή διάκριση της άρθρωσης της μουσικής και των λέξεων. Ωστόσο, οι ερμηνευτές χρησιμοποίησαν και αυτή τη παράμετρο προς όφελός τους, κρατώντας τα σωστά tempi και αφήνοντας τις γραμμές να ηχήσουν καλά μέσα στον χώρο. Εκτός των παραπάνω, η ηχώ ενός ναού μπορεί πάντα να προσδώσει και κάτι το θρησκευτικό και πνευματικό σε μία εκτέλεση.
Μία από τις πιο οξύμωρες διαπιστώσεις που μπορεί να κάνει κάποιος όταν βρίσκεται ακροατής σε μία συναυλία Παλαιάς Μουσικής είναι ότι δεν μπορεί να φύγει από εκεί, χωρίς να περάσει έστω και μία φορά συνειρμικά από το μυαλό του μια συγχορδία, μια μελωδία ή έστω ένα μοτίβο, το οποίο να του θυμίζει το άκουσμα από κάποιο σύγχρονο –ή σχετικά σύγχρονο– μουσικό έργο του έντεχνου χώρου (ή ακόμη και της δημοφιλούς μουσικής). Είναι αυτή η περιπλάνηση στο “συνεχές” της μουσικής, από την οποία αναδύονται οι σπόροι του παλαιού, που μπορούν να συγκινούν στο σήμερα με έναν φρέσκο και εποικοδομητικό τρόπο!
