Γράφει η Μαγδαληνή Καλοπανά*
Μπορεί να υποθέσει κανείς ότι η δημιουργική συνέργεια με τη «Φόνισσα» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη είναι ανέφικτη, καθώς το ορόσημο αυτό της ελληνικής λογοτεχνίας είναι δυνητικά σε θέση να ελέγξει οποιαδήποτε μορφή τέχνης επιχειρήσει να μπει στον ζοφερό κόσμο του.
Στην ομώνυμη παράσταση που παρακολουθήσαμε ωστόσο στην αίθουσα «Σταύρος Νιάρχος» της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, υπήρχε η αίσθηση της γνησιότητας, του καλλιτεχνικού μεγαλείου με την έννοια της απόλυτης ποιότητας, καθώς η μουσική λειτουργούσε ενιαία με το κείμενο, όχι ως προέκτασή του, ούτε ως ερμηνεία του, αλλά ως παράλληλος ηχητικός κόσμος, εξίσου σημαντικός, πλήρως τραγικός, και νοηματικά υπερβατικός. Στην ιδιαίτερα υψηλού επιπέδου παράσταση συνέβαλε φυσικά ένα επιτελείο εξαίρετων συντελεστών.
Ο συνθέτης της όπερας, ο Γιώργος Κουμεντάκης, επεξεργάζεται τους ήχους της ελληνικής φύσης και της ελληνικής παράδοσης και τους δίνει υπόσταση μουσική. Παίρνει τα κελαηδίσματα, τα παιδικά τραγούδια, τα μοιρολόγια, τα πολυφωνικά ηπειρώτικα, το βυζαντινό μέλος και τα μετασχηματίζει σε αγωνιώδη πολύ-επίπεδα ισοκρατήματα, ευφάνταστες ηχοχρωματικές κατασκευές, κινούμενα κλάστερ, μινιμαλιστικά οστινάτι (επίμονα μοτίβα), μελωδίες που δομούνται επάνω στους τονισμούς της γλώσσας, της ιδιολέκτου του πρωτότυπου κειμένου. Συγχαρητήρια ανήκουν στο σημείο αυτό στη διατήρηση της Παπαδιαμάντειας γλώσσας εκ μέρους του δημιουργού του ποιητικού κειμένου της όπερας. Η ένδεια του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος που περιγράφει ο Παπαδιαμάντης μεταμορφώνεται σε έναν χείμαρο ήχων, που τολμά να συμπλέει πλήρως με το κείμενο. Ο συνθέτης δουλεύει με τα ελάχιστα υλικά και παράγει μία γλώσσα μοναδικότητας, πλούτου και δυναμισμού.
Δεν θα ήταν υπερβολή να χαρακτηρίσουμε την όπερα Η Φόνισσα ως μία σύγχρονη τραγωδία, ως μία σύγχρονη ρεαλιστική μουσική εκδοχή της αρχαίας τραγωδίας. Η προσθήκη και αδιάκοπη συμμετοχή του χορού στο έργο συνηγορούν σε μια τέτοια προσέγγιση. Εκείνο ωστόσο το οποίο επισφραγίζει αυτή την τοποθέτηση είναι το ψυχογράφημα της τραγικής ηρωΐδας και η λύση του δράματος, τα οποία επιτυγχάνονται μέσα από τη μουσική· η Φραγκο-Γιαννού παρουσιάζεται μπροστά μας σαν διάφανο βιβλίο: οι απόψεις, οι κινήσεις και οι πιο μύχιες σκέψεις της μουρμουρίζονται από τη μουσική πριν ακόμα συμβούν, και εξηγούνται μαζί με τη δραματική πλοκή, πριν η πρόσληψη του θεατή τους δώσει συνειδητότητα.
Η Φόνισσα του Γιώργου Κουμεντάκη καταφέρνει και ορθώνεται ως αυθύπαρκτο έργο δίπλα στην καταξιωμένη νουβέλα του Παπαδιαμάντη· ακτινοβολεί τον ελληνικό μουσικό πολιτισμό προς κάθε κατεύθυνση, ως ένα έργο του σύγχρονου λυρικού θεάτρου που επαναφέρει τις αρχές της αρχαίας τραγωδίας. Για όλα αυτά που πραγματώνει η Φόνισσα του Κουμεντάκη σε διάλογο με τη «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη μπορεί να θεωρείται ήδη ένα κλασικό έργο της έντεχνης ελληνικής μουσικής.
*Μαγδαληνή Καλοπανά, Μουσικολόγος, PhD.