Γράφει ο Αρχ. Μιχαήλ Σταθάκης*
Ἐὰν εἶναι ἀλήθεια ὄτι οἱ πρώτοι χειρόγραφοι κώδικες δημιουργήθηκαν ἤ καὶ ἐξαπλώθηκαν ταχύτατα στὴν Μεσογειακή λεκάνη διότι ἦταν ἀπολύτως ἐξυπηρετικοὶ καὶ ἰδιαιτέρως εὔχρηστοι σὲ σχέση μὲ τὰ παλαιὰ κοντάκια-εἰλητάρια ποὺ ἔφταναν σὲ μῆκος ἀκόμα καὶ τὰ σαράντα μέτρα, ἀπαιτοῦσαν τὴν χρήση καὶ τῶν δύο χεριῶν καὶ ἐνίοτε χρειαζόταν καὶ βοηθός, τότε μεταξὺ τῶν ὑπευθύνων διαφημιστῶν καὶ διακινητῶν τους –γιὰ νὰ μὴν πῶ μετ’ ἐπιτάσεως τῶν ἐφευρετῶν τους- θὰ πρέπει νὰ ἀναζητήσουμε καὶ νὰ ἐντοπίσουμε ἀνθρώπους, οἱ ὁποίοι συμμετεῖχαν περισσότερο ἐνεργὰ στὸ τελετουργικό-λειτουργικὸ μέρος τῶν ἀκολουθιῶν πού τελοῦνταν στὶς χριστιανικὲς ἐκκλησίες. Ἦδη βρισκόμαστε μετὰ τὸ Διάταγμα τῶν Μεδιολάνων καὶ οἱ λατρευτικὲς συνάξεις τῶν πιστῶν ἀντλοῦσαν ὑλικὸ ἀπὸ τὰ σαράντα ἑννέα βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, τὰ εἴκοσι ἐπτὰ τῆς Καινῆς καὶ ἦδη εἴχαν ἐμφανιστεῖ οἱ πρώτοι ὕμνοι μὲ αὐξητικὴ διάθεση.
Ἡ λέξη “ἀκολουθία”, τὴν ὁποία σήμερα χρησιμοποιοῦμε γιὰ νὰ περιγράψουμε κάποια ἐκκλησιαστικὴ τελετὴ καὶ βεβαίως τὴν συναντοῦμε καὶ στὸν τῖτλο τοῦ βιβλίου μας, στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ ἀλληλοδιαδοχὴ τροπαρίων, εἴτε ἰδιομέλων (τροπάρια δηλαδὴ ποὺ ἔχουν ὅλως ἰδιαίτερο μέλος, ποὺ δὲν ἐπαναλαμβάνεται σὲ ἄλλα), εἴτε προσομοίων (τὸ μέλος τους δηλαδὴ προσομοιάζει σὲ κάποιο ἄλλο πρότυπο τροπάριο), τὰ ὁποῖα ἀμφότερα ἀκούγονται τὸ ἕνα ἀμέσως μετὰ τὴν λήξη τοῦ ἄλλου.
Ἀν λάβουμε μάλιστα ὑπ’ ὄψιν μας καὶ τὴν προτροπὴ τοῦ ἀπ. Παύλου «ἀδιαλείπτως προσεύχεσθε» ποὺ ἑρμηνεύει ἔτσι καὶ τὴν ἀρχαιότατη παράδοση τῆς συνεχοῦς σχεδὸν προσευχῆς στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καθ’ ὄλη τὴν διάρκεια τοῦ εἰκοσιτετραώρου, μὲ τὶς κοινὲς ἢ κατὰ μόνας προσευχές, ὅπως εἶναι ὁ Ἑσπερινός, τὸ Ἀπόδειπνο, τὸ Μεσονυκτικό, οἱ Ὤρες κ.λπ. ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἡ «Ἀκολουθία» ἀποκτᾶ ἄλλες διαστάσεις καὶ γίνεται εἰκοσιτετράωρη σὲ νυχθήμερο κύκλο, ἑπταήμερη σὲ ἑβδομαδιαῖο, μηνιαῖα, ἐτήσια κ.λπ..
Ὅλος ὁ χρόνος λοιπὸν τῆς Ἐκκλησίας είναι μία ἀκολουθία, ὓμνων, ἔργων, στάσης ζωῆς καὶ ἀντίστασης… παραχώρησης, ἐκχώρησης καὶ συγχώρησης. Κάθε ἀκολουθία , κατά τὴν ὁποία τιμάται κάποιος ἃγιος ὴ δεόμαστε γιὰ τοὺς κεκοιμημένους μας ὴ ἀκόμα καὶ γιὰ ἐμὰς, μεταφράζεται ὡς κοινή πορεία ὅλου τοῦ κόσμου «σύν πᾶσι τοῖς ἁγίοις» σὲ μὶα πνευματική πανήγυρη ἄλλης διάστασης, ὅπου «ἑορτάζομεν ἡμεῖς, ἀλλ’ ὡς δοκεῖ τῷ Πνεύματι», ὅπου φανερώνεται ἡ καθολικότητα καὶ ἡ ἐνότητα τοῦ σώματος τῆς Ἐκκλησίας τῶν πιστῶν.
Καὶ ὅπως ὁ παρακείμενός μας σήμερα Μ. Θεοδωράκης εἴχε σημειώσει : Ἡ «Ἀκολουθία» ὅπως κι ἐκείνη τῶν κεκοιμημένων, εἶναι ἡ φιλοσοφική ἐνατένιση τοῦ ἀνθρώπου μπροστά στὸ φαινόμενο τοῦ θανάτου. Ὁ δὲ προορισμός τοῦ ἔργου (ενν. τὴν μελοποιημένη ἀπό τὸν ἵδιο Ἀκολουθία τῶν κεκοιμημένων, στα 1983) εἶναι ὁ τελευταίος μουσικὸς- ποιητικὸς χαιρετισμὸς τοῦ νεκροῦ τὴ στιγμὴ που ξεκινὰ γιὰ τὸ αἰώνιό του ταξίδι.
Ἡ ἡμέρα ἐκκίνησης τοῦ ταξιδιοῦ αὐτοῦ εἶναι ἡ ἡμέρα τῶν γενεθλίων μας στὴν αἰωνιότητα. Τὰ γενέθλια αὐτά οἱ πιστοί τὰ ἑορτάζουν καὶ τὰ πανηγυρίζουν μὲ μὶα ἀκολουθία ὅπως ἡ ἀνά χείρας σήμερα παρουσιαζόμενη καὶ σὰν ἄλλοι ἀρχαίοι ῥαψωδοί καὶ ἀοιδοί τραγουδούν τὰ κατορθώματα καὶ τὶς ἀρετές τοῦ τιμωμένου προσώπου.
Ἡ παρούσα ἀκολουθία, ἔργο τοῦ μεγάλου Ὑμνογράφου τῆς Ἐκκλησίας τῶν Ἀλεξανδρέων κ. Χαραλ. Μπούσια εἶναι ἔνα ἐγκώμιο στὸν μεγάλο ἱεράρχη τῶν Ἀθηνών, τὸν ἁγ. Μιχαὴλ τὸν Χωνιάτη, ὁ ὁποίος ἀν μὴ τὶ ἄλλο ἐφοδίασε καὶ προετοίμασε τὸν ἀττικό λαό ἔτσι ὤστε να ἀντισταθεί στὰ 617 χρόνια ξένης κατοχῆς καὶ δουλείας ποὺ τὸν ἀνέμεναν ἀπό τὸ 1204 ἔως τὸ 1821.
Ἔτσι λοιπόν μαζί μὲ τὸ ποιητικὸ κείμενο θὰ βρείτε καὶ μὶα ἐκτενή βιογραφία πλήρως καὶ ἐπιστημονικῶς τεκμηριωμένη μὲ τὶς παραπομπὲς καὶ τὴν ἀπαιτούμενη βιβλιογραφία ἀπό τὸν Δρ Βυζαντινῆς Φιλολογίας τοῦ ΕΚΠΑ π. Νεκταρίου Καρσιώτη.
Ἡ Ἐνορία μας, ὁ Ἅγιος Γεώργιος στὸ Νέο Ψυχικό, προβαίνει στὴν ἔκδοση τῆς ἀκολουθίας τοῦ ἁγίου Μιχαὴλ τοῦ Χωνιάτου, Μητροπολίτου Ἀθηνῶν καθώς ἡ παλαιότερη ᾀσματικὴ ἀκολουθία τοῦ ἁγίου, ἡ ὁποία μαρτυρεῖται σὲ κώδικες τῆς Ἱ. Μονῆς Βατοπεδίου κατὰ τὸν 13ο αἰῶνα, ἔχει ἀπολεσθεῖ.
Ἡ παροῦσα ἔκδοση δὲν θὰ εἶχε φτάσει στὸ τυπογραφεῖο ἐὰν δὲν συνεισέφεραν ἐξ ὁλοκλήρου μὲ τὸν ὀβολό τους οἱ Ἄννα Βενιζέλου, Σπυρίδων Ζάφτης, Χρῆστος Ζώης, Εὐάγγελος καὶ Τριανταφυλλιὰ Κεσπέρη, Ἰωάννης Μαγγίνας, Σταμάτιος Μητσός, Παναγιώτης Ριζόπουλος καὶ Χριστόδουλος Χατζηκυριάκος τοὺς ὁποίους μετὰ τῶν οἰκογενειῶν τους εὐχαριστῶ ἐκ μέσης καρδίας!
Τρεῖς εἶναι οἱ λόγοι γιὰ τοὺς ὁποίους προβαίνουμε στὴν παροῦσα ἔκδοση. Ἀφ΄ ἑνός, πρόκειται περὶ τοπικοῦ ἁγίου τῆς Ἐκκλησίας τῶν Ἀθηνῶν καὶ μάλιστα ἀπὸ τὶς σπουδαιότερες καὶ λογιότερες μορφὲς τῆς Μεσοβυζαντινῆς περιόδου.
Ἀφ΄ ἑτέρου, τὸ ἔτος 2022 συμπληρώνονται ὀκτακόσια χρόνια ἀπὸ τὴν κοίμηση τοῦ ἁγίου Μιχαήλ, ὁ ὁποῖος ἦρθε ὡς Μητροπολίτης Ἀθηνῶν ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη, ὅπου καὶ ζοῦσε ἀπὸ τὰ ἐφηβικά του ἤδη χρόνια, τὴν δὲ καταγωγὴ εἷλκε ἀπὸ τὴν πόλη Χῶνες τῆς Φρυγίας στὴν Μικρὰ Ἀσία, τὶς ἀρχαῖες Κολοσσές, γνωστὲς καὶ ἀπὸ τὶς ἐπιστολὲς τοῦ ἀποστόλου Παύλου.
Ἕνας Μικρασιάτης, λοιπόν, ἔρχεται στὴν Ἀθήνα καὶ τὸ παράδειγμά του, ὡς πρότυπο πολυδιάστατου καὶ ὁραματιστοῦ ποιμένος, συνεχίζει νὰ λάμπει ὀκτακόσια χρόνια ἀργότερα, παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ ἱστορικὲς συνθῆκες δὲν εὐνόησαν τὴν διατήρηση τῆς μνήμης του κατὰ τοὺς αἰῶνες τῆς Ὀθωμανικῆς κατοχῆς.
Ὁ τρίτος λόγος εἶναι, ὅτι τὸ ἔτος 2022 συμπληρώνονται ἑκατὸ χρόνια ἀπὸ τότε ποὺ, Μικρασιάτες πάλι, ἀπὸ τὴν περιοχὴ τῆς Ἐρυθραίας, τὰ Βουρλᾶ, τὸ Μελί, τ΄ Ἀλάτσατα, τὴν Φώκαὶα καὶ τὴν Σμύρνη, ἔρχονται πρόσφυγες στὴν Ἀττικὴ γῆ, στὴν γῆ τῆς ἁγίας Φιλοθέης, στὴν περιοχὴ τοῦ Νέου Ψυχικοῦ. Μικρασιάτες αὐτοί, Μικρασιάτης καὶ ὁ ἅγιος! Ἐργάστηκαν, δούλεψαν καὶ παρὰ τὶς ἀντιξοότητες καὶ τὶς δυσκολίες ποὺ ἀντιμετώπισαν, οὐδέποτε παραιτήθηκαν. Ἀπεναντίας, ὅπως καὶ ὁ ἅγιος ποὺ ἐπιδόθηκε σὲ ἕναν ἀγῶνα εὐποιΐας ἀνακαινίζοντας τὸν Παρθενῶνα, δημιουργώντας βιβλιοθῆκες, ἐπιμορφώνοντας τὸν ἱερὸ κλῆρο, στηρίζοντας τοὺς μοναστὲς, ὑπερασπιζόμενος μὲ κάθε εὐκαιρία τὰ δίκαια τοῦ ποιμνίου του, ἔτσι καὶ ἐκεῖνοι, τὴν γῆ ποὺ παρέλαβαν, τὴν ἀξιοποίησαν τόσο, ὥστε ὁ Δῆμος μας νὰ χαρακτηριστεῖ πρότυπος Δῆμος σὲ πανευρωπαϊκὸ ἐπίπεδο!
Ὁ ἅγιος τὸ διάστημα τῶν εἴκοσι πέντε περίπου ἐτῶν ποὺ ἔμεινε στὴν Ἀθήνα, κατοικοῦσε στὴν λεγόμενη Πινακοθήκη τῶν Προπυλαίων τῆς Ἀκροπόλεως. Ἐὰν ἦταν μαζί μας σήμερα, δὲν θὰ μποροῦσε νὰ μὴν εὐχαριστήσει τοὺς φύλακες τοῦ Ἱεροῦ Βράχου! Τοὺς συμπολίτες μας ποὺ φυλάσσουν ὅ, τι ἱερότερο παρέδωσε ἡ Ἱστορία, οἱ πατέρες μας καὶ τὰ πέτρινα σπλάγχνα τῆς Ἀττικῆς στὴν ἀνθρωπότητα! Ἡ παροῦσα ἔκδοση ἀφιερώνεται σὲ ὅσους φύλαξαν, σὲ ὅσους φυλάττουν καὶ σὲ ὅσους θὰ φυλάσσουν στὸ διηνεκὲς τὰ ἱερὰ τῆς Ἱστορίας τῶν Ἀθηνῶν!
Ὁ ἀρχαιολόγος Γεώργιος Σωτηρίου τὸ 1920 στὴν δημοσίευσή του γιὰ τὰ ἀποτελέσματα τῶν ἀνασκαφῶν ποὺ διενήργησε στὴν παλαιοχριστιανικὴ βασιλικὴ τοῦ Ἰλισσοῦ, ἡ ὁποία εἶναι ἀφιερωμένη στὸν ἅγιο Λεωνίδη, γιὰ τὸν ὁποῖο ὁ ἅγιος Μιχαὴλ ἐκφώνησε πανηγυρικὸ λόγο στὴν μνήμη του, στὴν ἐν λόγῳ βασιλικὴ, σημειώνει: «…Ὁ Μιχαὴλ Ἀκομινάτος ἐν τῷ ἀνωτέρω μνημονευθέντι λόγῳ του, ἔνθα παραστατικώτατα διηγεῖται τὰ κατὰ τὸν θάνατον τῶν μαρτύρων καὶ ἰδίᾳ τοῦ αγ. Λεωνίδη, ὃν παραβάλλει πρὸς τὸν λεοντόθυμον ὑπερασπιστὴν τῶν Θερμοπυλῶν, ἀποκαλεῖ τοὺς μάρτυρας Ἑλλάδος “γεννήματα καὶ θρέμματα”, δι’ οὓς “μᾶλλον μέγα φρονείτωἡ νῦν εὐσεβὴς Ἑλλάς” ἧπερ ἡ πάλαι ἐπὶ τοῖς περὶ Λεωνίδην τὸν Λάκωνα, ἀντιστοιχοῦσι μὲν πρὸς τὰς τῶν Περσῶν δυνάμεις περὶ τὰ στενὰ τῶν Θερμοπυλῶν πεσοῦσι δ’ ἐκεῖσε παρὰ τῶν βαρβάρων ὑπὲρ ἐλευθερίας Ἑλλήνων κοινῆς».
Τραγικὴ ὅμως εἰρωνεία! «…Αὐτὸς ὁ πικραμένος ὀνειροπόλος τῆς ἀρχαιότητας, ποὺ εἶχε μοιρασμένη τὴν καρδιά του στὸν Χριστὸ καὶ στὸν Πλάτωνα, ποὺ στάθηκε δεσπότης μαζὶ κι ἀρχαῖος ῥήτορας, φορεμένος τὸ ὠμοφόριο ἀπάνω ἀπὸ τὸν ἀρχαῖο μανδύα…», ὅπως ἀναφέρει ὁ Φώτης Κόντογλου στὴν «Πονεμένη Ρωμιοσύνη», ἔμελλε νὰ παραδώσει τὴν ψυχή του στὸν Κύριο, ἀνήμπορος καὶ παραπληγικὸς, στὴν Ἱερὰ Μονὴ τοῦ Τιμίου Προδρόμου στὶς Θερμοπῦλες, σὰν ἄλλος Λεωνίδης μαχόμενος «ὑπὲρ βωμῶν καὶ ἑστιῶν»…
Ἐτάφη ἐκεῖ…
Φαινομενικὰ νικημένος ἀπὸ τὶς δυνάμεις τοῦ κόσμου τούτου…
Στὴν πραγματικότητα ὅμως, ἐξῆλθε τοῦ κόσμου «νικῶν καὶ ἵνα νικήσῃ».
* Ο Αρχ. Μιχαήλ Σταθάκης είναι Αρχαιολόγος-Θεολόγος.